هوالجمیل

آخوند حکیم: فقیه، پزشک، قاضی و کشاورز

پرتوی از زندگانی و خدمات آخوند ملا محمد باقر زرقانی مشهور به آخوند حکیم

روحانی گرانقدر شیعه مرحوم ملا محمد باقر زرقانی مشهور به آخوند حکیم متوفای 1319 قمری ( برابر با سال 1280 شمسی) از علمای دوره قاجار می باشد که بر اساس قرائن و شنیده‌های موثق  در حدود سال 1200 هجری شمسی در زرقان فارس در خانواده‌ای متمول و روحانی و اهل زهد و علم و معرفت پا به عرصه وجود نهاد.

آخوند حکیم تحصیلات مقدماتی خود را در شیراز و زرقان نزد پدرش، مرحوم آخوند ملا محمد صادق و عمویش آخوند ملا محمد کریم و علمای دیگر گذراند و در نوجوانی به سلک روحانیت در آمد و بخاطر استعداد فوق‌العاده‌ای که داشت در عنفوان جوانی برای ادامه تحصیلات حوزوی به نجف اشرف رفت و در عرض چند سال فقه و اصول و معارف اسلامی را نزد اساتید برجستۀ آن زمان به پایان رساند اما جاذبۀ علم طب و علاقه ایشان به طبابت و معالجۀ بیماران، او را از نجف به بغداد کشاند و سالها دور از وطن در کسب علوم پزشکی مجاهدت شبانه روزی کرد و بویژه در کتب قانون و شفای ابوعلی سینا، در فلسفه و حکمت و طب اسلامی به استادی رسید و بخاطر کسوت روحانی به «آخوند حکیم» مشهور شد و به جای اینکه راه دربارها را در پیش بگیرد با کوله‌ باری از تجربه و اندوخته‌های علمی به وطن و زادگاهش زرقان برگشت و به ارائۀ خدمات دینی و پزشکی و قضائی به مردم مشغول شد.

آخوند ملا محمد باقر حکیم در سه رشتۀ مهم طبابت، قضاوت و فقاهت تلاش و مجاهدت چشمگیر و تدریس داشته و مرکز فعالیتهای او در منزل خودش در زرقان (منزل فعلی مرحوم حاج نعمت الله کاویانی، زیر ساباط حکیم) بوده که هنوز اتاق کار وی به نام «محکمۀ آخوند حکیم» نزد خانواده و بازماندگان و نوادگان ایشان شهرت دارد.

در زمان قدیم کلمه حکیم به کسی اطلاق می‌شده که اهل حکمت و فقه و فلسفه و علوم دینی بوده و یا در علوم پزشکی و طبابت مهارت داشته و یا به امور قضاوت و حل اختلاف بین مردم اشتغال داشته است، مرحوم آخوند حکیم، هم فقیه بوده، هم پزشک و هم قاضی، و محکمه او همیشه کانون توجه جویندگان علم و مسائل شرعی و فتاوی دینی  و بیماران و درماندگان و مظلومین و ستمدیدگان بوده است و با توجه به اینکه محکمه او دقیقا کنار درب ورودی خانه بوده (و کماکان هست) در تمام اوقات شبانه روز پذیرای مردم  بوده و همیشه با مهربانی و شفقت و جدیت به حل مشکلات مردم می‌پرداخته است و در بسیاری از مواقع، خود به دیدار بیماران و مظلومین و جویندگان علم می‌رفته است، در عین حال، درآمدش از دسترنج کار زراعتش (در منطقۀ قیدرقلو) بوده است.

اگرچه متاسفانه هیچ تصویر و نوشته‌ای از آن روزگار برای ما باقی نمانده ولی خاطره مجاهدتها و فعالیتهای آن حکیم فرزانه و وارسته در خاطر بسیاری از کهنسالان زرقان که تعریف و توصیف او را شنیده‌اند باقی مانده است و شاید در آینده مطالب و مکتوباتی از ایشان کشف شود.

با توجه به خاطراتی که مادر بزرگ ما، مرحومه نصرت حکیمی و برخی از معمرین زرقان از جمله پدر بزرگوارم (حاج آقا کوچک صادقی) و مرحوم حاج نعمت الله کاویانی درباره مناصب و مشاغل و سجایای اخلاقی آخوند حکیم نقل می‌کردند محکمۀ آخوند حکیم هر روز شاهد حضور مراجعین متعدد و مختلفی بوده که از شهرها و روستاهای اطراف برای معالجه و درمان یا حل اختلاف و قضاوت و یا حل کردن مشکلات دینی و فقهی خود و یا تحصیل علوم پزشکی و دینی به منزل ایشان می‌آمدند و آخوند حکیم نیز معمولاً تمام این کارها را رایگان و فی سبیل الله انجام می‌داده و گاهی کمک مالی نیز به آنها می‌کرده و یا دواهای  مورد نیازشان را از داروخانه شخصی خود به آنها می‌داده و حتی برخی از بیماران روستائی را چند روزی در منزل خود تحت درمان قرار می‌داده و از همراهان آنها نیز پذیرائی می‌کرده است، البته برخی از مراجعین و بیماران متمول وی نیز با ارسال هدایای نفیس و با ارزش مثل فرش و لباس و گوسفند و غیره زحمات و خدمات او را جبران می‌کرده‌اند اما راه اصلی درآمد و معیشت آخوند حکیم از طریق کشاورزی و دامداری بوده و علاوه بر اینکه کارگران زیادی برای او کار می‌کرده‌اند خودش نیز در اوقات فراغت به کشاورزی و باغبانی می‌پرداخته و زمینها و باغات وی که نزدیک بیشۀ زرقان و روستای قیدرقلو بوده از لحاظ میزان برداشت و کیفیت محصولات در منطقه زرقان و اطراف سرآمد بوده و کشاورزان دیگر از بذر و قلمه‌ها و راهکارهای ترویجی او برای احداث و توسعه باغات و یا توصیه‌های دامپزشکی ایشان برای معالجه و درمان احشام خود استفاده می‌کرده‌اند.

آخوند حکیم دارای صفات پسندیده و برجستۀ اخلاقی زیادی بوده که علاوه بر زهد و تقوا و تهجد می‌توان به ساده زیستی او در عین تَموُّل و تَمکُّن، خدمتگزاری او به مساکین و مستمندان و بیماران بدون چشمداشت مادی و حتی کمک مادی به آنها، سادگی و بی پیرایگی و پارسائی او در اوج اشتهار اشاره کرد.

آخوند حکیم پس از بازگشت از نجف و بغداد، با یکی از اقوام خود ازدواج کرد که حاصل این ازوداج هشت فرزند به نامهای میرزا محمد صادق، خانم صاحب، محمد تقی، عزیزالله، شیخ اسدالله، شاهزاده خانم، زیور و  طلعت بوده است. میرزا محمد صادق نیز داری دو فرزند به نامهای محمد حسین و نصرت بوده که نصرت (همسر مرحوم مَش مُطلب خان) مادر مادر ما (مرحومه پروین قائدشرفی) بوده است.

شهید محمد جواد کاویانی فرزند حاج نعمت اله، شهید محسن صادقی فرزند حاج امان، شهید عبدالرضا زارعی(سعید) فرزند مرحوم اصغر، شهید محمد حسن صادقی (ابوالفضل) فرزند حاج آقاکوچک و شهید نظام الدین کاویانی فرزند حاج منصور از نوادگان پر افتخار آخوند حکیم هستند.

دکتر احمد قائدشرفی و برادرانش دکتر ناصر و دکتر منصور قائدشرفی فرزندان مرحوم حاج زین‌العابدین خان که در امریکا و کانادا به طبابت و تدریس در دانشگاهها اشتغال دارند نیز از نوادگان آخوند حکیم هستند. هفت نفر از نوادگان او نیز راه علمی و فقهی او را ادامه داده و به تحصیل علوم دینی پرداختند، دو نفر از خواهران و پنج نفر از برادران بنامهای محمد جواد صادقی بوده که تحصیلات حوزوی را پس از ده سال بخاطر مشکلاتی ترک کرد، شیخ علیرضا خواجه، شیخ علی محمد کاویانی، شیخ مهدی چالمه و شیخ محمد کیخا که اینک به تحصیل در شهرهای مقدس قم  و مشهد و شیراز مشغولند. در مجموع، تحصیلگردگان متعددی از نسل آخوند حکیم در قرن گذشته در خدمت مردم بوده‌اند که احصای نام آنها در حوصلۀ این مجال و مقال نیست.

خاطرات زیادی از نحوه طبابت و ذکاوت مرحوم آخوند حکیم و مردم داری او در یاد و خاطر کهنسالان این منطقه وجود دارد که نشان دهندۀ شخصیت ممتاز و الهی این طبیب حاذق و حکیم فرزانه و جایگاه علمی و معنوی او در نزد مردم است.

مرحوم آخوند حکیم علیرغم داشتن موقعیت و محبوبیت اجتماعی، زندگی  بسیار ساده و زاهدانه‌ای داشته و در صفا و سادگی و عشق به اهل بیت و ساده زیستی و بی ریائی مشهور خاص و عام بوده و در مهارت و جدیت برای حل اختلافات و مشکلات مردم زبانزد همگان بوده است.

ملا محمد باقر زرقانی یا آخوند حکیم پس از سالها خدمتگزاری صادقانه و خالصانه به مردم، در زادگاهش زرقان در ربیع الثانی 1318 در حدود سن هشتاد سالگی دعوت حق را لبیک گفت و در آرامستان شاعر و عارف شهید سیدعمادالدین نسیمی در حدگاه حکیمی‌ها به خاک سپرده شد که نوع سنگ و آجرچینی مزارش و مطالب روی کتبیۀ آن نیز حاکی از منزلت و قداست و عظمت روحی آن مرحوم در نزد مردم می‌باشد.

مطالب کتیبۀ مزار شریف مرحوم آخوند حکیم:

هوالباقی و کل شیء هالک

إِلَهِی لَئِنْ جَلَّتْ وَ جَمَّتْ خَطِیئَتِی، فَعَفْوُکَ عَنْ ذَنْبِی أَجَلُّ وَ أَوْسَعُ

إِلَهِی لَئِنْ أَعْطَیْتُ نَفْسِی سُؤْلَهَا، فَهَا أَنَا فِی رَوْضِ النَّدَامَةِ أَرْتَعُ

إِلَهِی أَجِرْنِی مِنْ عَذَابِکَ إِنَّنِی ،  أَسِیرٌ ذَلِیلٌ خَائِفٌ لَکَ أَخْضَعُ

إِلَهِی تَرَى حَالِی وَ فَقْرِی وَ فَاقَتِی ، وَ أَنْتَ مُنَاجَاتِی الْخَفِیَّةَ تَسْمَعُ

إِلَهِی بِحَقِّ الْهَاشِمِیِّ مُحَمَّدٍ  ، وَ حُرْمَةِ أَطْهَارٍ هُمْ لَکَ خُضَّعٌ

وفات مرحمت و غفران پناه ، جنت و رضوان آرامگاه، فردوس مکان، المستغرق فی بحار (رحمة) الله الملک المنان و اسکنه الله فی... الجنان، آقا ملا محمدباقر الشهیر بطبیب ابن مرحمت وغفران پناه، فردوس جایگاه، خُلد آشیان، آقا ملا محمد صادق، بتاریخ شهر ربیع الثانی مطابق وموافق سنه 1319 من هجره النبویه

لازم به ذکر است که ساباط حکیم زرقان در لیست انتظار ثبت در فهرست آثار ملی قرار دارد و شایسته است منزل و محکمۀ آخوند حکیم که جزو افتخارات و مواریث فرهنگی این شهر و دیار است نیز در فهرست آثار ملی ثبت گردد و مورد حمایت سازمان میراث فرهنگی کشور قرار گیرد. علاوه بر این، لازم است توسط مراجع ذیربط اداری و مسئولین محلی یادمانی نیز بر مزار نیمه مخروبۀ ایشان نصب شود و با محوطه سازی و نورپردازی و نصب تابلو «مفاخر علمی، فرهنگی و تاریخی» گوشه‌هائی از شخصیت این اسوۀ اخلاص و ایثار و خدمتگزاری بازشناسی گردد و در معرض دید فرهنگدوستان و عاشقان ایران کهن قرار گیرد.

طول و عرض جغرافیائی دیجیتال مزار آخوندِ حکیم با دستگاه چی پی اس در گوگل ارت و گوگل مپ تعیین و ثبت شده و اگر عبارت «مقبره آخوند حکیم» در گوگل جستجو شود یکی از جوابهای صفحه اول محل مزار مرحوم آخوند حکیم در آرامستان سید نسیمی زرقان فارس است.

در شجره نامه زیر به اسلاف و اخلاف ایشان اشاره شده است.

شهدای خانواده آخوند حکیم

شهید محمد جواد کاویانی فرزند حاج نعمت اله

شهید نظام الدین کاویانی فرزند حاج منصور

شهید محمد حسن صادقی (ابوالفضل) فرزند حاج آقاکوچک

شهید محسن صادقی فرزند حاج امان

شهید عبدالرضا زارعی(سعید) فرزند مرحوم اصغر

شهید محمدرضا تحویلدار فرزند مرحوم حاج حسن

از نوادگان پر افتخار آخوند حکیم هستند.