علامه شهید، آیت الله سید محمد باقر صدر، یکی از بزرگترین اندیشمندان مسلمان و به تعبیر امام خمینی(ره) : «مغز متفکر اسلامی» در تاریخ اسلامی به ویژه در قرن چهاردهم هجری است. سید محمد باقر صدر در تاریخ 25 ذیقعده 1353 در شهر مقدس کاظمین دیده به جهان گشود. پدرش سید حیدر در جوانی فوت کرد، پدر بزرگش آیت الله العظمی سید اسماعیل صدر، یکی از مراجع بزرگ تقلید شیعه در نیمه اول قرن چهاردهم در سال 1338 ق. وفات کرد. دیگر اجدادش از تبار امام کاظم (ع) در سرزمین ایران، لبنان وعراق از پاسداران اندیشه و دانش و دین بودند.
خواهرش «آمنه بنت الهدی صدر» یکی از زنان دانشمند، شاعر، نویسنده و معلم فقه و اخلاق بود که در مسیر جهاد و مبارزه، با بردارش سید محمد باقر همگام شد و سرانجام سرنوشت هر دو به شهادت وسعادت ابدی ختم گشت. سید محمد باقر، از پنج سالگی به مدرسه رفت در این دوران، نبوغ شگفت انگیز و استعداد سرشار خدادادی او درخشید بطوری که اولیای مدرسه تصمیم گرفتند او را به مدرسه کودکان تیزهوش و نابغه بگذارند وبه دانشگاههای اروپا یا آمریکا اعزام کنند و در رشته های علوم جدید تحصیل کند و به کشور خود بازگردد.ولی او به تحصیل دروس حوزوی و علوم دینی پرداخت.
در سال 1365 ق. که دوازده ساله بود همراه برادرش سید اسماعیل به نجف اشرف رفت و در محضر اساتید بزرگ حوزه علمیه به تحصیلات عالی پرداخت .طی سالها، فلسفه غرب و نظرات فلاسفه غیر مسلمان را به دقت مورد تحقیق و نقد قرار داد. کتاب «فَلسفَتُنا» (فلسفه ما) گویای ابعاد گسترده اندیشه های فلسفی سید محمد باقر صدر است. او در طول هیجده سال تحصیل ، روزانه حدود شانزده ساعت به مطالعه و مباحثه و تحقیق می پرداخت او در طول نزدیک به سی سال تدریس و تعلیم، شاگردانی تربیت کرد که هر یک از آنها بعدها پرچمدار نشر علم و فرهنگ و آیین جهاد در راه خدا شدند و بعد از استادشان، راه او را ادامه دادند. او نهضت امام خمینی(ره) در ایران را روزنه امیدی برای نجات امت اسلامی می دانست. بنابراین از آغاز نهضت اسلامی امام در سال 1342 ش .از امام و حرکتش حمایت می کرد.در تاریخ 9 جمادی الثانی 1385ق. امام خمینی(ره) از تبعیدگاه ترکیه به نجف اشرف منتقل شد. آیت الله صدر با اشتیاق تمام به همراه عده ای از علمای دیگر، در مراسم استقبال از امام شرکت کرد و در تمام چهارده سال اقامت امام در نجف، سید محمد باقر با ایشان ارتباط نزدیکی داشت و به امام عشق می ورزید.
دوران مرجعیت آیت الله سید محمد باقر صدر، پس از وفات آیت الله حکیم (1390 ق) آغاز شد و بسیاری از مردم عراق از او تقلید کردند. در سال 1392 ق. رژیم بعث عراق، بیش از پیش از تحرکهای ضد استبدادی حزب دعوت اسلامی و دیگر گروههای مبارز و مسلمان به وحشت افتاد و با یورش به خانه های مبارزان و مجاهدان، عده زیادی را دستگیر و زندانی کردند. آیت الله صدر نیز با اینکه بیمار و در بیمارستان نجف بستری بود، تحت نظر مأموران سازمان امنیت رژیم بعث قرار گرفت و با اعتراض مردم و علما، دست از او برداشت.
از حوادث مهم دیگر در دوران مرجعیت آیت الله صدر، حرکت اربعین سال 1397ق بود. مردم نجف از قدیم هر سال در روز اربعین حسینی ، با پای پیاده از نجف تا کربلا راهپیمایی می کنند. آیت الله صدر مساعدت کرد تا مراسم هر چه با شکوه تر برگزار شودو مردم اعتراض خود را علیه سلطه ضد انسانی رژیم بعث عراق، اعلام کردند.به دنبال آن قیام تاریخی، آیت الله صدر، را دستگیر و به سازمان امنیت بغداد منتقل کردند، در آنجا پس ازبازجویی، هشت ساعت تحت شکنجه جسمی و روحی قرار دادند. آثار آن شکنجه تا آخر عمر در بدنش هویدا بود و بسختی می توانست از پله ها بالا برود.
یکی از برنامه های رژیم عراق، «بعثی کردن نظام آموزش و پرورش» و پیوستن همه دست اندرکاران امور تعلیم و تربیت از مدارس تا دانشگاهها به حزب بعث بود .آیت الله صدر با صدور فتوایی، پیوستن به حزب و هر گونه همکاری با آن را تحریم کردند. در شب 22 بهمن 1357 پیروزی شکوهمند مردم مسلمان و انقلابی ایران ،آیت الله صدر در مسجد جواهری نجف اشرف به منبر رفت و برای مردم مسلمان عراق از انقلاب اسلامی ایران و نقش امام خمینی(ره) در احیای اندیشه های دینی و اصلاح امت اسلام، سخن گفت و تکلیف مردم عراق در برابر حکومت ضد دینی بعثی را معین کرد: قیام!.....فردای آن شب، مردم عراق به دعوت رهبر خود، برای حمایت از انقلاب اسلامی ایران ، در بسیاری از شهرهای عراق راهپیمایی کردند.
از دیگر کارهای آیت الله صدر، تألیف سلسله کتابهای «الاسلام یقود الحیاه» در شش جلد بود که شامل بحثهایی نظیر: قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، منابع قدرت دولت اسلامی، اقتصاد جامعه اسلامی و ...... می شود. از کارهای آیت الله صدر برای بیداری مردم عراق و آماده کردن آنها برای قیام ، برگزاری تفسیر موضوعی قرآن بود ( آن هم بعد از تعطیل کردن درس خارج فقه!)که جنب و جوشی در میان توده مردم به وجود آورده بود. حکومت صدام به وحشت افتاد و برای جلوگیری از هر گونه تحرک، در یک حمله همه جانبه نمایندگان آیت الله صدر را در تمام شهرهای کشور دستگیر و زندانی کرد.
شهید صدر روز 16 رجب 1399ق. را روز اعتراض و اظهار انزجار از اعمال ظالمانه رژیم اعلام کرد. مردم به اطاعت رهبر و مرجع تقلید خود برخاستند و برای بیعت با رهبرشان به خانه او شتافتند..... همان شب آیت الله صدر دستگیر و روانه بغداد شد. در سازمان امنیت بغداد، از او خواستند که دست از پشتیبانی انقلاب اسلامی بردارد و مردم عراق را تحریک نکند. اما شجاعانه جواب داد. «من یک مسلمانم و در برابر سرنوشت همه مسلمانان جهان مسئولم باید به وظیفه شرعی خود عمل کنم و وظیفه شرعی منحصر به ایران و عراق نیست.
حمایت از انقلاب اسلامی ایران و رهبری آن هم، یک وظیفه شرعی است» همان روز بنت الهدی، به ایراد یک سخنرانی در حرم امام علی (ع) پرداخت و از مردم خواست که به خیابانها بریزند و به رژیم بعثی اعتراض کنند. همینگونه نیز شد و رژیم مجبور شد که آیت الله صدر را آزاد کند.برای قطع رابطه مردم با آیت الله صدر، نیروی امنیتی سر کوچه آیت الله صدر و کوچه های اطراف، مستقر شدند. بدین گونه محاصره خانه آیت الله صدربه مدت نه ماه آغاز شد. در این مدت، رژیم با فرستادن مأموران و مزدوران خود سعی کرد او را از راهی که در پیش گرفته، منصرف کند، ولی او ثابت و استوار ایستاد تا اینکه در روز شنبه 19 جمادی الاول 1400ق (16 فروردین 1359ش)، « ابو سعید» رئیس سازمان امنیت نجف، با عده ای از مزدوران امنیتی، آیت الله صدر را دستگیر و به سرعت از نجف به بغداد منتقل کرد. فردای آن روز، حکومت بغداد، اقدام به دستگیری بنت الهدی کرد که مبادا بنت الهدی بار دیگر مردم را به اعتراض و تظاهرات دعوت کند و رژیم را رسوا نماید! برزان ابراهیم، برادر ناتنی صدام و رئیس سازمان امنیت کشور، در زندان از آیت الله صدر خواست که فقط چند کلمه بر ضد امام خمینی و انقلاب اسلامی بنویسد، تا آزاد شود، و گرنه کشته خواهد شد! آیت الله صدر این خواسته را رد کرد و گفت: «من آماده شهادتم، هرگز خواسته های غیر انسانی و ضد دینی شما را قبول نخواهم کرد و راه من همان است که انتخاب کردم!....»
وقتی مزدوران بعثی، از منصرف کردن آیت الله صدر و خواهرش مأیوس شدند، آن دو علوی پاک نژاد مظلوم را در روز سه شنبه 23 جمادی الاول 1400ق (19 فروردین1359 ش) زیر شکنجه به شهادت رساندند. جنازه آن دو شهید در جوار مرقد امام علی (ع)، در آرامگاه خانوادگی «شرف الدین» به خاک سپرده شد. پیام امام خمینی(ره) به مناسبت شهادت مظلومانه آن دو شهید: «...مرحوم آیت الله شهید سید محمد باقر صدر و همشیره مکرمه مظلومه او که معلمین دانش و اخلاق و مفاخر علم و ادب بود، به دست رژیم منحط بعث عراق با وضع دلخراشی به درجه رفیعه شهادت رسیده اند. شهادت ارثی است که امثال این شخصیتهای عزیز از موالیان خود برده اند...»
